ŠTA TREBAMO ZNATI O TRGOVINI HARTIJA OD VRIJEDNOSTI
Finansijski sistem je jedan od najvažnijih podsistema privrednog sistema zemlje koji je određen stanjem političkih odnosa, karakterom vlasništva, stepenom privrednog i ukupnog društvenog razvoja i nizom drugih faktora. Finansijski sistem čini veći broj finansijskih institucija i učesnika kao što su centralna banka, poslovne banke, štedionice, mikorokreditne i štedno-kreditne asocijacije, penzioni fondovi, investicioni fondovi, osiguravajuća društva, posredničke organizacije i sl. kao i finansijskih instrumenata. Preko finansijskog sistema i njegovih elemenata obezbeđuju se slobodna novčana sredstva i njihovo ulaganje u tokove reprodukcije. Najvažniji elementi finansijskog sistema su: finansijska tržišta, finansijske institucije i finansijski instrumenti.
Finansijsko tržište čine dva osnovna oblika, pri čemu je prvi uži oblik i vezan je za određeno mjesto, vrijeme, organizaciju i način funkcionisanja i nazivamo ga berza, dok se promet koji se na njemu obavlja naziva berzanskim prometom. Šire oblik finansijskog tržišta je vezan za sva druga mjesta van berze i odnosi se na ponudu i tražnju različitih finansijskih instrumenata, obavljanje finansijskih poslova i zaključivanje finansijskih transakcija. Promet na ovakvom tržištu se naziva vanberzanski promet.
Berza je mjesto gde se vrši kupovina ili prodaja određenih, tačno definisanih, predmeta trgovine po unapred utvrđenim pravilima. Na berzi ovlašćeni berzanski posrednici trguju standardizovanim tržišnim materijalom, po unapred poznatim pravilima i na osnovu standardizovane dokumentacije. Berza, jednostavno rečeno, reprezentuje tačno određeno mjesto na kojem se susreću ponuda i tražnja za robom, novcem, kapitalom, finansijskim derivatima itd. Uloga berze sastoji se, izmedju ostalog, i u obezbjeđivanju uslova i načina utvrđivanja objektivne cijene akcija, što ne znači da cijene akcija utvrđuju zaposleni na berzi, već da se na berzi obezbeđuju ravnopravni uslovi za susretanje ponude i tražnje za određenom akcijom, po unapred propisanim pravilima i načinima važećim za sve subjekte. Berza omogućava trgovinu hartijama od vrednosti, novcem i robom u raznim dijelovima svijeta tako da predmet trgovine (standardizovan) nije fizički prisutan za vreme transakcije. Razvoj informacionokomunikacionih tehnologija omogućava interkontinentalnu trgovinu tako da je lokacija sjedišta berze sve manje bitna. Berze kao institucije imaju značajan uticaj na razvoj celokupne ekonomije.
Preteča današnjih berzi /stock excange/ su sajmovi koji su se u srednjem vijeku organizovali u lučkim gradovima Evrope, prije svega u Italiji. Prve novčane HoV javljaju se u 15.veku. Razvoj prakse emitovanja i trgovanja, prije svega mjenicama i obveznicama uslovio je razvoj berzi HoV. Prve novčane HoV javljaju se u 15.veku. Razvoj prakse emitovanja i trgovanja, pre svega mjenicama i obveznicama uslovio je razvoj berzi HoV. Prve evidentirane berze na evropskom kontinentu su: Berza HoV u Anversu - Belgija, 1460. godine, Robna berza u Parizu, 1563. godine, Londonska berza, 1563. godine, Njujorška berza, 1796. godine, s tim da 1817. godine prelazi na lokaciju na kojoj se i danas nalazi /Wall street 40/. Prva osnovana berza na Balkanu je Beogradska berza, 1894. god. u zgradi gostione SRPSKA KRUNA.
Zakon o tržištu hartija od vrijednosti definisao je osnovne pojmove koji nam omogućavaju da bolje razumijemo postojanje i funkcionisanje trgovine hartijama od vrijednosti:
"Emitent" je lice koje emituje hartije od vrijednosti u cilju prikupljanja sredstava i koje prema vlasnicima hartija od vrijednosti ima obaveze naznačene u hartiji od vrijednosti.
"Vlasnik" je lice koje ima vlasništvo na hartiji od vrijednosti po osnovu vlasničkog prava (vlasnik) ili po osnovu ugovora (nominovani vlasnik).
"Hartija od vrijednosti" je prenosiva isprava u nematerijalizovanom obliku - elektronskom zapisu, emitovana u seriji na osnovu koje vlasnici ostvaruju prava prema emitentu u skladu sa zakonom i odlukom o emisiji.
"Hartije od vrijednosti emitovane javnom ponudom" su hartije od vrijednosti emitovane na osnovu odredbi ovog zakona, kao i akcije iz postupka privatizacije državnog kapitala u preduzećima i bankama emitovane u skladu sa Zakonom o privatizaciji državnog kapitala u preduzećima ("Službeni glasnik Republike Srpske", br. 54/05 - Prečišćeni tekst i 109/05) i Zakonom o privatizaciji državnog kapitala u bankama ("Službeni glasnik Republike Srpske", br. 24/98, 5/99, 18/99 i 70/01). Javno emitovanim hartijama od vrijednosti smatraju se i hartije od vrijednosti koje emituju banke i osiguravajuća društva.
"Emisija hartija od vrijednosti" je skup radnji koje emitent preduzima u svrhu prikupljanja sredstava prodajom hartija od vrijednosti prvim vlasnicima, uz obavezu da svakom od njih ispuni obavezu sadržanu u hartiji od vrijednosti.
"Emisija hartija od vrijednosti javnom ponudom" je emisija u kojoj se upis i uplata hartija od vrijednosti vrši na osnovu javnog poziva neodređenom broju lica.
"Investitor" je domaće ili strano lice koje investira u hartije od vrijednosti.
"Trgovina hartijama od vrijednosti" je prenos prava vlasništva na hartijama od vrijednosti na osnovu zaključenog posla kupoprodaje, razmjene, poklona, pozajmljivanja i drugih pravnih poslova u skladu sa ovim zakonom.
"Povlašćena informacija" je svaka informacija koja nije dostupna javnosti, a značajna je za utvrđivanje cijene hartija od vrijednosti.
"Manipulacija na tržištu hartija od vrijednosti" je stvaranje privida aktivne trgovine na tržištu hartija od vrijednosti putem kupovine, odnosno prodaje ili korišćenjem drugih sredstava u svrhu povećanja, odnosno smanjenja, podrške ili destabilizacije njihove tržišne vrijednosti.
"Ovlašćeni učesnik na tržištu hartija od vrijednosti" (u daljem tekstu: ovlašćeni učesnik) je pravno ili fizičko lice koje za obavljanje poslova sa hartijama od vrijednosti ima dozvolu Komisije.
"Berzanski posrednik" je brokersko-dilersko društvo ili banka koja ima dozvolu Komisije za obavljanje poslova sa hartijama od vrijednosti u skladu sa ovim zakonom.
"Broker" je fizičko lice ovlašćeno za obavljanje poslova sa hartijama od vrijednosti, koje posluju u svojstvu zaposlenog kod berzanskog posrednika.
"Investicioni savjetnik" je fizičko lice koje savjetuje pri investiranju u hartije od vrijednosti, pri njihovoj kupovini ili prodaji i ostvarivanju prava i koje posluje u svojstvu zaposlenog kod berzanskog posrednika ili drugog ovlašćenog učesnika na tržištu hartija od vrijednosti.
"Investicioni menadžer" je fizičko lice koje na osnovu pismenog ugovora sa klijentom preuzima na upravljanje portfelj hartija od vrijednosti u cjelini ili djelimično i koje posluje u svojstvu zaposlenog kod berzanskog posrednika ili drugog ovlašćenog učesnika na tržištu hartija od vrijednosti.
"Kastodi banka" u smislu ovog zakona je banka koja ima dozvolu Komisije za obavljanje poslova vođenja računa hartija od vrijednosti za račun klijenata i postupanja po nalogu klijenata i koja obavlja druge poslove u skladu sa ovim zakonom.
"Strukovno udruženje" je profesionalna organizacija ovlašćenih učesnika na tržištu hartija od vrijednosti i drugih lica koja obavljaju poslove sa hartijama od vrijednosti i koja djeluje u skladu sa zakonom i sopstvenim pravilima.
"Berza" je pravno lice koje obavlja poslove organizovanja trgovine hartijama od vrijednosti i finansijskim derivatima, kao i druge poslove u skladu sa ovim zakonom i koje za obavljanje tih poslova ima dozvolu Komisije.
"Centralni registar hartija od vrijednosti" (u daljem tekstu: Registar) je pravno lice koje obavlja poslove jedinstvene evidencije o hartijama od vrijednosti i vlasnicima hartija od vrijednosti, o pravima iz hartija od vrijednosti, o pravima trećih lica na hartijama od vrijednosti, poslove obračuna, poravnanja i prenosa hartija od vrijednosti i novčanih obaveza i potraživanja nastalih po osnovu poslova sa hartijama od vrijednosti, kao i druge poslove u skladu sa ovim zakonom.
"Javno društvo" u smislu ovog zakona je privredno društvo koje je kao emitent hartija od vrijednosti uspješno izvršilo najmanje jednu javnu ponudu hartija od vrijednosti i kojem je Komisija odobrila prospekt za emisiju hartija od vrijednosti, odnosno prospekt za uvrštenje hartija od vrijednosti na berzu, odnosno drugo uređeno javno tržište.
"Kvalifikovano učešće" u smislu ovog zakona je svako posredno ili neposredno učešće u brokersko-dilerskom društvu, berzi ili Registru, koje predstavlja 10% ili više udjela u osnovnom kapitalu ili glasačkim pravima, ili koje omogućava ostvarivanje značajnog uticaja na upravljanje brokersko-dilerskim društvom, berzom ili Registrom.
"Povezana lica" u smislu ovog zakona su fizička i pravna lica koja su međusobno povezana vlasništvom na kapitalu ili upravljanjem kapitalom ili na drugi način radi postizanja zajedničkih poslovnih ciljeva, tako da poslovanje i rezultati poslovanja jednog lica mogu bitno uticati na poslovanje, odnosno rezultate poslovanja drugog lica.
