REPUBLIKA SRPSKA – SUOČAVANJE SA (NE)EKONOMSKOM PROŠLOŠĆU (1/2)
Neutvrđivanje i neadekvatno sagledavanje uzroka problema je u Republici Srpskoj – najčešći uzročnik svih problema i sistemskih neravnoteža. Veza između uzroka i posljedice je nešto čemu se u Republici Srpskoj vrlo često ne pridaje pretjeran značaj. Drugim riječima, najčešća greška prilikom analiziranja onoga što nas okružuje, kada to uopšte i radimo, je sagledavanje posljedice, uz potpuno zanemarivanje razloga zašto se nešto desilo. Da li je riječ o političkom, ekonomskom ili kulturološkom stanju, princip je isti. Narodskim rječnikom rečeno, gledajući šumu, stabla nas baš prejerano i ne interesuju.
Izuzimajući političke i kulturološke prilike, ovakav ex post pristup je možda najočigledniji u privrednom sistemu Republike Srpske, ili onome što bi trebalo da bude sistem.
Dakle, stvari kao decenijska visoka nezaposlenost, nizak nivo stranih i domaćih investicija, zavisnost privrede od državnog aparata, realni sektor naslonjen na nekoliko velikih preduzeća, nisu nam svakodnevica tek tako, iznenada. I oni takođe imaju svoj uzrok, a kao rezultat imaju prosječan realni rast BDP-a Srpske u posljednjih 15 godina od jedva 2,5%. Takvim tempom, dostigli bismo sadašnju Sloveniju za 41 godinu (BDP po stanovniku, WB – $). Kada bismo anketirali svakoga od Novog Grada do Trebinja sa pitanjem da li znaju da je taj životni standard, koji je svake godine tu negdje iza ugla, dalek pola vijeka, drugu anketu vjerovatno ne bismo imali na kome da radimo.
Ali, da bi se uopšte ekonomski mogli porediti sa ostalima, ili pričati o razlozima, potrebno je zapitati se po čemu se mi to zapravo razlikujemo i zašto.
Gledajući deduktivno, na vrhu ekonomske piramide nalazi se bruto domaći proizvod, koji dalje čine međusobno povezani činioci, odnosno privatna potrošnja građana, javna (državna) potrošnja i investicije, spoljnotrgovinski saldo i privatne bruto investicije. Povećanjem bilo kojeg od oviih faktora povećavamo BDP, ali ne proizvodi svaki faktor iste posljedice, kao ni njegovo učešće u BDP-u.
Poređenja radi, podaci za zemlje Centralne i Istočne Evrope, koje se mogu uzeti kao osnova poređenja sa nama, pokazuju da su one u periodu ubrzanog privrednog rasta početkom 2000-ih godina, kada su ostvarile osjetnije približavanje razvijenim evropskim zemljama, imale visoke stope investicija od oko 25% BDP-a. Kina, kao i zemlje istočne Azije, koje su u poslednjih par decenija u pozitivnom pogledu privredno neprepoznatljive, su u tom periodu takođe imale visoka ulaganja, od 30 do 45% BDP-a (izvor: OECD, april 2017.).
Ukratko, investicije danas, pored toga što povećavaju trenutni BDP, utiču i na mogućnost rasta lične i državne potrošnje sutra, bez zaduživanja. Izuzetak su, naravno, razvijene privrede poput SAD-a ili Francuske. Njihov se udio investicija u BDP-u kreće u rasponu od 16-17% uz visok nivo potrošnje građana i države, ali to je skoro isključivo iz razloga što se stok kapitala u tim zemljama gomilao u prošlom i pretprošlom vijeku.
Mi smo taj proces obrnuli. I upravo je to jedan od glavnih razloga naše „izuzetnosti“ u pogledu ekonomskog razvoja.
Disproporcionalno velik javni sektor koji još datira iz predratnog vremena i koji je samo dijelom reformisan. Vrijednost državne potrošnje je na polovini BDP-a, i ukoliko su uključeni troškovi državnih preduzeća i troškovi izazvani korupcijom, javni sektor zauzima 70% . Uz to, inostrani dotok doznaka i strana pomoć, koji su bili blizu 20% BDP-a, stvorili su ekonomski rast koji zavisi od potrošnje građana i države, a ne proizvodnje. Dok državna preduzeća održavaju zaposlenost, u isto vrijeme generišu visoke troškove koji su isključivo plaćeni od strane poreskih obveznika. Zauzvrat, to formuliše negativnu spiralu – porezi koji guše privredu i zaposlenost, koriste se u svrhe javnih nabavki i održavanja zaposlenosti. Kratkoročno ima smisla sa „nečijeg“ stanovišta, ali sa stanovišta građana i privrede, taj model je opasan i kratkoročno i dugoročno.
Dakle, Republika Srpska je svoj model privrednog rasta uglavnom zasnivala na naizmjeničnom rastu lične i državne potrošnje, zavisno od toga da li su na pomolu bili izbori ili ne, a u pojedinim periodima i na relativnom rastu izvoza iako ima hronični trgovinski deficit, dok su investicije uglavnom bile niske. I danas su. I to sve manje i manje. Od 17,6% 2010. do 15,9% 2019. godine (Zavod za statistiku RS).
Sada je potrebno utvrditi zašto su privatne investicije toliko poželjne.
Prekompozicijom standarne jednačine rasta BDP-a koja zavisi od tri faktora, tehnologije, radne snage i kapitala, u korist opremljenosti radnika kapitalom, dobijamo izraz da je potencijalni rast isključivo kombinacija dugoročne stope rasta radne snage i dugoročne stope rasta produktivnosti rada.
Rast radne snage nije realno očekivati, stoga ostaje produktivnost koja zavisi od obrazovanja i vještina radnika (ljudski kapital), ulaganja u fizički kapital i poboljšanja u tehnologiji. Povećanje bilo kog od ovih faktora povećaće produktivnost radne snage, samim tim i dugoročni BDP. Ukoliko isključimo obrazovanje i tehnologiju kao kvalitativne faktore, a koji su i izvan okvira ovog teksta, ostaje nam opremljenost radnika kapitalom, dakle od – investicija. Prevashodno privatnih – jer efikasnost države u planiranju i realizaciji investicionih projekata zavisi od kadrova upitnih kompetencija, s diplomama sumnjivog kvaliteta na srednjim i višim nivoima upravljanja, uz nezanemarljiv uticaj korupcije.
Vodeći se tim zaključkom, potrebno je definisati razloge za trenutni nizak nivo domaćih privatnih investicija. Troškovi poreza na dobit preduzeća u Republici Srpskoj su ispod evropskog prosjeka, tek 10%, dok se dividende ne oporezuju. To znači da se nizak nivo domaćih privatnih investicija u Republici Srpskoj ne može objasniti ovim neposrednim faktorima. Budući da su u Republici Srpskoj niske upravo domaće privatne investicije, koje se prevashodno finansiraju iz domaće štednje, potencijalni uzrok niskih investicija se može tražiti u ovom pravcu.
Dok je broj preduzeća u Srpskoj rastao, udio privatnih bruto investicija u BDP-u se smanjivao do sadašnjih 15%. To nam govori ili da su preduzeća relativno nesposobna za razvoj, ili da nisu u adekvatnoj mogućnosti da finansiraju poslovne planove. Između ove dvije krajnosti, podatak Zavoda za statistiku Republike Srpske da se 50% privatnih investicija finansira iz zadržane dobiti preduzeća i da se udio finansijskih kredita u posljednjih deset godina smanjivao, sa 28% 2011. godine na 21% 2019. godine (izvor: ZzS RS), ukazuje ipak na ovo drugo, „usko grlo“ finansiranja i to da su značajnije investicije većinom „luksuz“ velikih.
Makroekonomski gledano, domaće privatne investicije zavise od nivoa domaće privatne štednje, državnog suficita i spoljnog zaduživanja. Obzirom da se domaći privrednici zasigurno ne zadužuju u inostranstvu, a umjesto republičkog suficita imamo deficit, jasno je da privatna štednja koja se mjeri milijardama KM i koja se povećava iz godinu u godinu u najvećoj mjeri finansira rastuću državnu potrošnju. I to skoro isključivo indirektno kroz bankarski sistem. Što je takođe nešto po čemu se razlikujemo od onih zemalja s početka teksta.
Nameće se logično pitanje, da li domaća privatna štednja ima alternativu?
Nastaviće se..
